Polacy palą coraz więcej „na czarno”. Rynek zatruwa niebezpieczny trend: dominuje jeden kierunek

KPMG: W Europie rośnie tytoniowy czarny rynek

Co do zasady europejskim trendem jest odwrót od korzystania z tytoniu – w tej czy innej formule. Całkowita konsumpcja papierosów na 38 rynkach Kontynentu w 2024 r. spadła o 0,7 proc. rdr. – do 521,9 mld. sztuk (spadek notowany jest od lat 90. XX w., ale w różnej amplitudzie). Z tej liczby 437,1 mld. (84 proc.) stanowi konsumpcja legalna, 10 proc. nielegalna (+0,2 proc.) i 6 proc. – tzw. turystyka zakupowa, czyli konsumpcja papierosów kupionych legalnie poza rynkiem przeznaczenia.

Najnowszy raport KPMG, organizacji zrzeszającej podmioty audytowe z szeregu krajów, w tym Polski, “Illicit cigarette consumption in Europe” dowodzi, że spośród tych liczb uogólniony spadek konsumpcji 0,7 proc. wynika głównie z kurczenia się legalnego segmentu produktowego – w pozostałych dwóch wszystkie kraje notować mają wzrosty: tak w konsumpcji nielegalnej (+0,08 mld sztuk w 2024 r., do 52,2 mld.), jak tej pochodzącej z turystyki zakupowej: konsumpcja papierosów spoza kraju pochodzenia odnotowała wzrost o 4,4 proc. rdr.

W samej Unii szara strefa tytoniowa wzrosła o 9,2% w 2024 r. Co oznacza, że co 11. papieros wypalany w UE pochodził z nielegalnych źródeł, a na rynku znalazło się w 2024 r. blisko 39 mld szt. papierosów z nielegalnych źródeł. 

Obszerny raport traktuje też, obok innych, szczegółowo o polskim rynku konsumpcji tytoniu. Zgodnie z europejskim trendem nad Wisłą rośnie nielegalna dystrybucja i ta pochodząca z szarej strefy. Co jednak zaskakujące, wbrew trendowi w Polsce rośnie też konsumpcja legalna. W 2024 r. odnotowaliśmy więcej sprzedanych papierosów niż w roku 2023, 2021 i 2020 i tylko nieznacznie mniej, niż w 2022 r.

Polacy palą więcej. W ostatnich miesiącach coraz częściej „na czarno”

W segmencie poświęconym szarej strefie raport punktuje straty, które taka dystrybucja powoduje w poszczególnych rynkach krajowych. Sumarycznie 38 przebadanych państw straciło w ten sposób w 2024 r. ok. 19,4 mld euro. Budżety państw UE straciły na tym 14,9 mld EUR, czyli o ponad 3,3 mld EUR niż w 2023 r.

Taki rachunek jest dotkliwy także dla kieszeni polskiego fiskusa, bowiem rdr. szara strefa miała rozrosnąć się o 0,65 pkt. proc. do 4,3 proc., co oznaczałoby, że 1 na 25 wypalanych przez Polaków papierosów pochodził z nielegalnego źródła. To 1,85 mld sztuk papierosów, które trafiły nad Wisłę bez należnej krajowemu budżetowi akcyzy (+23 proc. rdr., to ok. 350 mln sztuk). Polski podatnik na nielegalnych papierosach stracił w 2024 r. 312 mln euro (to wzrost o 114 mln euro, czyli 57,6% rdr.)

Według danych EPS (badanie Instytutu Almares) w IV kwartale 2024 r. udział szarej strefy wzrósł do 6,9%. W IV kw. 2024 r. udział nielegalnych papierosów w polskim rynku tytoniowym wyniósł 6,6%, czyli już co 15-ty papieros pochodził z nielegalnych źródeł.

Co palą Polacy? Rośnie napływ “podróbek”

Co ciekawe, badanie wskazuje też konkretne źródła przepływów. W przypadku Polski wciąż niski jest napływ przemycanych papierosów z Białorusi – od 2020 r., kiedy wschodni kierunek odpowiadał za ponad 1,5 proc. do 0,73 proc. w 2024 r. Rośnie za to liczba podrobionych produktów powstających na rynku krajowym, tzw. counterfeit, która w 2024 r. wyniosła 0,66 proc. całkowitej konsumpcji i już przekroczyła rekordowy w ostatniej czterolatce rok 2020, kiedy wynosiła 0,60 proc. 

Sumarycznie 2024 r. zamknął się w Polsce na poziomie 2,3 proc. całego rynku tytoniu nielegalnego pochodzenia z dominacją Białorusi (-0,1 proc.), wzrostu podróbek (+0,18 proc.) i napływu niemożliwego do zlokalizowania pod konkretną flagą: z 0,21 proc. do 0,30 proc. rdr.

Nielegalne produkty, które już trafiają do Polski, najłatwiej nabyć w 5 województwach z wyraźną dominacją podlaskiego. Obok niego także w ościennym woj. warmińsko-mazurskim, mazowieckim, łódzkim i dolnośląskim. Wolne od takiej dystrybucji zdają się być regiony takie jak Pomorze i Pomorze Zachodnie, woj. lubuskie czy Opolszczyzna i Wielkopolska.

Według wewnętrznych danych przemysłu tytoniowego w Polsce, w I kwartale 2025 r. doszło do załamania legalnej sprzedaży we wszystkich trzech głównych kategoriach produktów tytoniowych: papierosach, tytoniu do samodzielnego skręcania papierosów i tytoniu do podgrzewania. Dwucyfrowe spadki sprzedaży zanotowano we wszystkich trzech kategoriach. Sprzedaż papierosów spadła o 15,7%, tytoniu do skręcania o 19,2% i tytoniu do podgrzewania o 18,75%.

Jak (nie) działają podwyżki akcyzy?

Badacze punktują, że wzrost nielegalnej konsumpcji notuje wiele krajów, negatywnie wyróżniają się na tym tle Francja i Niderlandy, podczas gdy spadki notuje Ukraina, Wielka Brytania, Grecja, Portugalia czy Mołdawia i Macedonia Północna. Dwa niechlubne rekordy są punktem wyjścia do dalszej dyskusji o modelu zarządzania całym zjawiskiem.

Według raportu Niderlandy notują wzrost nielegalnej dystrybucji w całkowitym zużyciu o 10,2 p. proc. rdr. do 17,9 proc. w 2024 r.  Za tę liczbę odpowiada także napływ z Polski – choć niewielki, 0,26 proc., to pozostający w tendencji wzrostowej przynajmniej od 2020 r. (0,08 proc.). 

Podobnie ma być we Francji, gdzie do dużego krajowego użycia dokłada się rekordowa nielegalna dystrybucja sięgająca 37,6 proc. w 2024 r. (+4,4 p. proc.), tu napływu z Polski nie wykazano. Według Christosa Harpantidisa, starszego wiceprezesa ds. stosunków zewnętrznych koncernu Philip Morris International, to właśnie przykłady ogniskujące błędny kierunek legislacyjny, który w tych dwóch krajach stanowić ma jaskrawy przykład potencjalnej przyszłości pozostałych rynków. 
 

Nigdzie kryzys ten nie jest bardziej widoczny niż we Francji, która jest największym rynkiem nielegalnych papierosów w UE, oraz w Niderlandach, które odnotowały największy wzrost udziału nielegalnych papierosów w ubiegłym roku. […].

To przewidywalne skutki nieskutecznych strategii, szczególnie na rynkach o wysokich podatkach i cenach. To rynki, które stały się magnesem dla nadmiernej aktywności na czarnym rynku” - kontynuuje. 

Harpantidis odnosi się w ten sposób do propozycji forsowanej w Komisji Europejskiej przez administrację tych dwóch krajów, w myśl której UE miałaby zreformować podatek akcyzowy w ten sposób, by wzrósł o 139 proc. dla regularnych papierosów — z obecnych 90 euro/1000 sztuk, do 215 euro. Draft propozycji, którą do której dotarł serwis Euroactiv.com traktuje też o podatku od tytoniu do samodzielnego skręcania – ten miałby wzrosnąć jeszcze bardziej: z 60 euro/kg do 215 euro (+258 proc.).

Według publikacji serwisu z 12 czerwca taki model podatku akcyzowego miałby być różny dla poszczególnych krajów, uwzględniając ich siłę nabywczą. I tak, za obliczeniami Euroactiv, cena wzrosłaby znaczniej w krajach mniej rozwiniętych: w Bułgarii +80 proc. od obecnej ceny, a w Luksemburgu +60 proc. Polskę także czeka olbrzymi wzrost cen wyrobów tytoniowych, jeśli propozycja Komisji Europejskiej wejdzie w życie. Według wyliczeń zawartych w dokumencie komisji cena papierosów w Polsce wzrosłaby o 41%, tytoniu do podgrzewania o 39%, a e-papierosów o 30%.

Włochy, Grecja i Rumunia zareagowały już na propozycję Francji i Niderlandów, zwracając się do Komisji o nieumieszczanie alternatywnych produktów, takich jak podgrzewany tytoń, w “tym samym koszyku” co tradycyjne papierosy. 

Harpantidis, komentując wyniki raportu KPMG dot. szarej strefy tytoniowej, odnotował, że szansą dla Europy jest “uczenie się na podstawie tego, co działa, a nie powtarzanie tego, co nie działa”. 

Potrzebujemy egzekwowalnych, dobrze zaprojektowanych regulacji, które chronią przychody, zabezpieczają granice i wspierają redukcję szkód. Chodzi o coś więcej niż tylko tytoń - o solidne zarządzanie, sprawiedliwość i odpowiedzialność fiskalną. Jeśli Europa poważnie myśli o ograniczeniu palenia i likwidacji nielegalnego handlu, musi przyjąć politykę zakorzenioną w rzeczywistości i kierującą się wynikami.