Ukryty mechanizm w polskim prawie. Chroni pominiętych w testamencie

Zachowek – cena za wolę spadkodawcy

Instytucja zachowku jest nierozerwalnie związana z zasadą swobody testowania, czyli prawem każdego obywatela do dysponowania swoim majątkiem na wypadek śmierci. Choć wolność ta jest szeroka, nie jest absolutna, a zachowek stanowi jej prawne ograniczenie. Ma on przede wszystkim wymiar moralny i socjalny, gwarantując, że najbliżsi, którzy w przypadku dziedziczenia ustawowego (gdy brak jest testamentu) z pewnością otrzymaliby spadek, nie zostaną całkowicie pozbawieni środków utrzymania lub należnej im części majątku rodzinnego.

Prawo do zachowku przysługuje nie tylko dzieciom, ale również małżonkowi, a także wnukom – czyli zstępnym spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Małżonek, który został pominięty w testamencie, również jest uprawniony do zachowku, o ile nie doszło do orzeczenia rozwodu lub separacji. Wysokość roszczenia o zachowek jest precyzyjnie określona przez kodeks cywilny i jest to ułamek wartości udziału, jaki przysługiwałby uprawnionemu, gdyby dziedziczenie odbyło się na zasadach ustawowych.

W większości przypadków wysokość zachowku to połowa wartości udziału spadkowego, który przysługiwałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jednak w szczególnych sytuacjach, kiedy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub jest małoletni, zachowek wzrasta do dwóch trzecich wartości tego udziału. Oznacza to, że osoby najbardziej potrzebujące ochrony prawnej, czyli nieletni i niezdolni do samodzielnej egzystencji, uzyskują większy ułamek majątku.

Pamiętajmy, że roszczenie o zachowek nie oznacza nabycia części majątku w naturze (np. udziału w nieruchomości), lecz jest to roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej, która odpowiada wartości należnego zachowku. Jest to kluczowa różnica – spadkobierca testamentowy nie musi dzielić się z pominiętym fizycznym składnikiem majątku, a jedynie zrekompensować mu jego wartość pieniężnie. Czy jednak fakt, że zachowek ma charakter roszczenia pieniężnego, nie czyni go mniej skutecznym dla uprawnionego? W praktyce bywa różnie, bo choć roszczenie jest pewne, jego wyegzekwowanie bywa skomplikowane i czasochłonne. Jak policzyć, ile zachowku nam się należy?

Jak obliczyć wartość należnego zachowku?

Aby ustalić wartość zachowku, należy w pierwszej kolejności określić tzw. substrat zachowku. Nie jest to jedynie wartość majątku pozostawionego przez zmarłego w chwili śmierci (czyli czysta masa spadkowa, pomniejszona o długi), ale również dolicza się do niego wartość darowizn i zapisów windykacyjnych, dokonanych przez spadkodawcę za życia.

To istotny element, ponieważ często zdarza się, że spadkodawca, chcąc uniknąć wypłaty zachowku, rozdysponowuje swój majątek jeszcze przed śmiercią w formie darowizn. Prawo chroni jednak przed takimi praktykami, pozwalając na doliczenie ich do podstawy obliczenia zachowku, choć z pewnymi wyjątkami i ograniczeniami czasowymi.

Na przykład, darowizny dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami są doliczane tylko wtedy, gdy zostały dokonane nie wcześniej niż dziesięć lat przed śmiercią spadkodawcy. Inaczej jest w przypadku darowizn uczynionych na rzecz spadkobierców (np. jednego z dzieci), które dolicza się bez względu na datę ich dokonania. To pokazuje, jak skomplikowane i wielowątkowe może być ustalenie wartości majątku, od której zależy wysokość roszczenia.

Po ustaleniu substratu zachowku należy określić udział spadkowy, który przysługiwałby uprawnionemu w drodze dziedziczenia ustawowego, a następnie pomnożyć go przez odpowiedni ułamek (jedną drugą lub dwie trzecie). Warto pamiętać, że od tak ustalonej kwoty odejmuje się już otrzymane przez uprawnionego korzyści – darowizny, zapisy windykacyjne lub udział w samym spadku. Jest to konieczne, aby zapobiec podwójnemu wzbogaceniu.

Samo obliczenie wartości zachowku może wymagać nie tylko biegłości w przepisach prawa, ale często także opinii biegłego rzeczoznawcy, zwłaszcza gdy w skład majątku wchodzą nieruchomości lub udziały w spółkach. W jakich sytuacjach i od kogo można domagać się zapłaty?

Kiedy i od kogo można domagać się zapłaty?

Roszczenie o zachowek jest kierowane przede wszystkim do spadkobierców testamentowych, czyli tych osób, które na mocy ostatniej woli zmarłego faktycznie nabyły spadek. Jeżeli jednak roszczenie to nie może zostać zaspokojone przez spadkobierców, to w grę wchodzą kolejno osoby, na których rzecz spadkodawca dokonał zapisów windykacyjnych, a na końcu osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowizny doliczone do substratu zachowku.

W praktyce oznacza to, że w celu zaspokojenia roszczenia, konieczne może być śledzenie przepływów majątkowych, które miały miejsce w ostatnich latach życia spadkodawcy, co dodatkowo komplikuje całą procedurę.

Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Termin ten jest bardzo ważny i jego przekroczenie powoduje, że prawo do domagania się zapłaty wygasa. Choć sam proces dochodzenia zachowku może odbyć się w drodze negocjacji i zawarcia ugody ze spadkobiercami testamentowymi, to w przypadku braku porozumienia konieczne jest wszczęcie postępowania sądowego.

Wówczas to sąd, na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego i opinii biegłych, ustali ostateczną kwotę należnego zachowku. Całe postępowanie jest kosztowne, a na wyrok często trzeba czekać wiele miesięcy, dlatego zdecydowanie warto podjąć próbę polubownego załatwienia sprawy. Instytucja zachowku, choć w założeniu ma chronić najbliższą rodzinę przed pokrzywdzeniem, budzi niejednokrotnie kontrowersje, ponieważ może być postrzegana, jako naruszenie woli zmarłego.

Jest to jednak wyraz głębokiej tradycji prawnej, która stawia obowiązek moralny wobec rodziny ponad absolutną wolność dysponowania majątkiem. Finalnie, zachowek jest zabezpieczeniem, które chroni podstawowe interesy majątkowe, zapewniając pominiętym członkom rodziny pewien stopień rekompensaty finansowej.